Diabeł i stereotypy

Monica Bellucci, która w skali globalnej przypomniała właśnie o sobie w najnowszym filmie o Bondzie, podzieliła się kiedyś następującą refleksją: „Ludzie mogą wybaczyć talent i inteligencję. Ale nie urodę. Piękna kobieta w potocznej opinii musi być głupia i trudno zmienić ten stereotyp”.
Internetowa skarbnica wiedzy, która coraz bardziej zastępuje wszelkie, wciąż reformowane systemy edukacyjne, definiuje stereotyp z wdziękiem. Jest to według niej „konstrukcja myślowa, zawierająca komponent poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny, zawierająca pewne fałszywe przeświadczenie, dotyczące różnych zjawisk, w tym innych grup społecznych”.
Prof. Jerzy Olędzki, w książce poświęconej komunikowaniu w świecie zwrócił uwagę,, że stereotyp występuje wszędzie jako metafora zjawisk niezindywidualizowanych, powtarzalnych, jako coś schematycznego, banalnego, powtarzalnego. Zauważył też, że stereotypów nie odnosimy zwykle do siebie, lecz do innych narodów i kultur, naszych sąsiadów i odległych geograficznie społeczeństw, do przyjaciół i do wrogów.
Uczestniczyłem niedawno w rozmowie na temat stereotypów i mediów. Dyskutanci podzielili się na dwie grupy. Jedna twierdziła, że media kształtują stereotypy, natomiast druga przekonywała, że jedynie się do nich odwołują. Ktoś z rozmówców był bardzo dobrze przygotowany do uzasadniania pierwszej tezy. Powoływał się na brytyjskie dane, według których wyspiarze dzięki mediom są przekonani, że np. imigranci stanowią 31 procent populacji, podczas gdy jest ich maksimum 15 procent. Albo są przekonani, że 27 procent wsparcia socjalnego trafia do oszustów, podczas gdy rzeczywista skala zjawiska to 0,7 procenta.
Reprezentant mediów dowodził natomiast, że odwołują się one do stereotypów, do pewnych gotowych schematów myślowych, ponieważ bez tego nie da się dotrzeć do odbiorców. „Ludzie myślą szablonowo i nic na to nie poradzimy” – oświadczył z miną kogoś, kto uważa się za całkowicie usprawiedliwionego.
Władimir Nabokow w swej najbardziej znanej powieści napisał, że diabeł pomimo całej swej wynalazczości powtarza dzień w dzień ten sam schemat. Myślę, że to ważne spostrzeżenie. Pozwala popatrzeć na kwestie stereotypów, schematów myślowych i szablonowego myślenia z innej perspektywy, niż bezradność. Ze stereotypami da się walczyć. I może to robić każdy. Znam na przykład dwie młode kobiety, które postanowiły przeciwstawić się stereotypowemu myśleniu o Śląsku. Co ciekawe, robią to, pokazując mężczyzn, Ślązaków, którzy w ten czy inny sposób odnieśli sukces.
Współczesna brytyjska pisarka (Rowan Coleman) w jednej ze swych powieści podpowiada: „Nie rezygnuj z uśmiechu losu tylko dlatego, że nie pasuje do ram i stereotypów”. To bardzo dobra rada. Zwłaszcza dla tych, którzy usiłują kształtować opinie innych.

Tekst powstał jako felieton dla radia eM